Daire kararında;
Anayasa ve Kanun kararları gereği, Kanun’da düzenlenmediği halde, davalı yönetime tanınan yetkinin sonlarını genişleten ve ferdî bilgilerin ve özel nitelikteki ferdî bilgilerin açık istek alınmadan işlenmesini sağlayacak dava konusu düzenlemede hukuksal isabet bulunmadığı gerekçesiyle, dava konusu Yönetmelik değişikliğinde hukuka, mevzuata ve kamu faydasına uyarlık bulunmadığı sonucuna varılarak dava konusu 1/10/2018 tarih ve 30552 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Dernekler Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmeliğin 1. ve 2. unsurlarının iptaline karar verilmiştir.
İDDK bu kararı onamıştır.
İDDK kararında derneklerin beyanname vermesini de hukuka uygun buldu:
Davaya mevzu edilen düzenlemenin içeriğine bakıldığında, derneklere, şahısların dernek üyeliğine kabul edilme, üyelikten çıkma yahut çıkarılma üzere durumlarını beyanname verme müddeti beklenilmeksizin 30 gün içerisinde mülki yönetim amirine yazılı olarak bildirme ve gerçek kişi üyelerin isim, soyad, T.C. numarası, mesleği, tahsil durumu, üyeliğe kabul ve çıkma tarihleri, hükmî kişi üyelerin ise mersis numaraları, tüzel statüsü, temsilcilerinin ismi soyadı, T.C. numaraları, üyeliğe kabul ve çıkma tarihlerine ait bilgilerin Yönetmelik Eki olan Ek-21′ de yer alan Dernek Beyannamesine kaydının yapılması zaruriliği getirilmiştir.
Dava konusu Yönetmeliğin desteği olan Dernekler Kanunu’nun “Amaç ve Kapsam” başlıklı 1. unsurundan anlaşılacağı üzere, dernekler, dernek şube yahut temsilcilikleri, federasyonlar, konfederasyonlar ve yabancı dernekler ile merkezleri yurt dışında bulunan dernek ve vakıf dışındaki kar emeli gütmeyen kuruluşların Türkiye’deki şube yahut temsilciliklerinin yasak ve müsaadeye tabi faaliyetlerini, yükümlülüklerini, kontrollerini ve uygulanacak cezalar ile derneklere ait öteki konuları düzenlemek hedefiyle hazırlanmıştır.
Dernekler Kanunu ile derneklere, kontrolün sağlanmasına yönelik bir beyanname düzenleyip verme yükümlülüğünün getirildiği, bu beyannamenin kapsamının ise; yıllık faaliyetleri, gelir ve sarfiyat süreçlerinin sonuçları olarak sonlandırıldığı, yönetmelikle düzenlenmesi öngörülen konuların belirlenmiş olduğu, münasebetiyle sadece belirlenen kapsamın temel ve tarzları olarak davalı yönetime düzenleme yetkisi tanındığı anlaşılmaktadır.
T.C.
DANIŞTAY
İDARİ DAVA DAİRELERİ KURULU
Esas No: 2022/182
Karar No: 2022/943
TEMYİZ EDEN (DAVALI) : …Bakanlığı
VEKİLİ: I. Huk. Müş. Yrd. V. …
KARŞI TARAF (DAVACI) : …Derneği
VEKİLİ: Av. …
İSTEMİN_KONUSU:
Danıştay Onuncu Dairesinin 15/04/2021 tarih ve E:2018/4954, K:2021/1869 sayılı kararının temyizen incelenerek bozulması istenilmektedir.
YARGILAMA SÜRECİ:
Dava konusu istem:
01/10/2018 tarih ve 30552 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Dernekler Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmeliğin 1. ve 2. hususlarının iptali istenilmiştir.
Daire kararının özeti:
Danıştay Onuncu Dairesinin 15/04/2021 tarih ve E:2018/4954, K:2021/1869 sayılı kararıyla;
Anayasa’nın “XI. Toplantı hak ve hürriyetleri” başlıklı kısmının “A. Dernek kurma hürriyeti” başlıklı 33. hususu ile 6698 sayılı Ferdî Bilgilerin Korunması Kanunu’nun, “Tanımlar” başlıklı 3., “Özel nitelikli ferdî bilgilerin işlenme koşulları başlıklı” 6., “Veri güvenliğine ait yükümlülükler” başlıklı 12. ve “İstisnalar” başlıklı 28. hususlarına yer verilmiş, 5253 sayılı Dernekler Kanunu’nun dava konusu süreçlerin tesis edildiği tarihte yürürlükte olan haliyle 1. hususunda; bu Kanun’un hedefinin, dernekler, dernek şube yahut temsilcilikleri, federasyonlar, konfederasyonlar ve yabancı dernekler ile merkezleri yurt dışında bulunan dernek ve vakıf dışındaki kar maksadı gütmeyen kuruluşların Türkiye’deki şube yahut temsilciliklerinin yasak ve müsaadeye tabi faaliyetlerini, yükümlülüklerini, kontrollerini ve uygulanacak cezalar ile derneklere ait öbür konuları düzenlemek olduğunun belirtildiği, “Dernek kurma hakkı” başlıklı 3. unsurunda, “Fiil ehliyetine sahip gerçek yahut hukuksal şahıslar, evvelce müsaade almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir.
Ancak, Türk Silahlı Kuvvetleri ve kolluk kuvvetleri mensupları ile kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki vazifelileri hakkında özel kanunlarında getirilen kısıtlamalar gizlidir.” kararına yer verildiği,
“Beyanname verme yükümlülüğü ve denetim” başlıklı 19. hususunun, dava konusu süreçlerin tesis edildiği tarihte yürürlükte olan halinde “Dernekler, yıl sonu prestijiyle faaliyetlerini, gelir ve masraf süreçlerinin sonuçlarını düzenleyecekleri beyanname ile her yıl Nisan ayı sonuna kadar mülki yönetim amirliğine vermekle yükümlüdürler. Beyannamenin düzenlenmesine ait temel ve yöntemler yönetmelikte düzenlenir. Gerekli görülen hallerde, derneklerin tüzüklerinde gösterilen maksatlar doğrultusunda faaliyet gösterip göstermedikleri, defterlerini ve kayıtlarını mevzuata uygun olarak tutup tutmadıkları İçişleri Bakanı yahut mülki yönetim amiri tarafından denetletilebilir. Bu kontrollerde kolluk kuvveti mensupları görevlendirilemez. İçişleri Bakanlığı ve mülki yönetim amirlerinin yapacağı kontroller mesai saatleri içerisinde yapılır. Bu kontroller en az yirmidört saat evvel derneklere bildirilir. Kontrol sırasında misyonlu memurlar tarafından istenecek her türlü bilgi, doküman ve kayıtların, dernek yetkilileri tarafından gösterilmesi yahut verilmesi, idare yerleri, kuruluşlar ve eklentilerine girme isteğinin yerine getirilmesi mecburidir. Kontrol sırasında, hata teşkil eden fiillerin tespit edilmesi halinde, mülki yönetim amiri durumu derhal Cumhuriyet savcılığına ve derneğe bildirir.” kararına yer verildiği,
Dernekler Kanunu’nun verdiği yetki de destek alınmak suretiyle 31/03/2005 tarih ve 25772 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Dernekler Yönetmeliği’nin, “Beyanname verme yükümlülüğü” başlıklı 83. unsuru, “Dernek idare heyeti liderleri, her takvim yılının birinci dört ayı içinde bir evvelki yıla ilişkin Dernek Beyannamelerini (EK- 21), mülki yönetim amirliğine vermekle yükümlüdürler. Şubeler, mülki yönetim amirliğine verecekleri beyannamelerin birer örneğini bağlı bulundukları derneğe de vermekle yükümlüdürler. Temsilcilikler için ayrıyeten beyanname verilmez lakin, temsilciliklere ait her türlü bilgiler dernek beyannamesinde gösterilir. Birlikler, beyannamelerini bu hususta belirtilen temel ve tarzlara nazaran vermekle yükümlüdürler. Bilanço temeline nazaran defter tutan derneklerin beyannamelerinde belirtilen mali bilgiler ile gerekli görülen başka bilgiler Daire Başkanlığının ve derneğin internet sayfasında yayımlanır. Dernekler beyannamesinde belirtilen sınıflamaların alt kümelerini belirlemeye yahut alt kümelerde değişiklik yapmaya Daire Başkanlığı yetkilidir. Lakin, derneklerin emel, faaliyet alanları ve ekonomik faaliyetleri ile dernek üye, işçi yahut öbür vazifelilerinin meslekleri ve eğitim durumları sınıflamalarının alt kümeleri; Birleşmiş Milletler Memleketler arası Kar Hedefi Olmayan Kuruluşlar Sınıflaması, Avrupa Topluluğu Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması, Birleşmiş Milletler Memleketler arası Standart Meslek Sınıflaması ve Birleşmiş Milletler Memleketler arası Standart Eğitim Sınıflaması alt kümeleri göz önünde bulundurularak düzenlenir.” formunda iken dava konusu değişiklik ile,
“(Ek:RG-1/10/2018-30552) Dernek Beyannamesinin “Üye ve Çalışan Bilgileri” başlıklı üçüncü kısmının 1 inci sorusundaki “1.2.Gerçek Kişi Üyelerin:” ve “1.3.Tüzel Kişi Üyelerin:” alt başlıklı tablolarında belirtilmesi istenilen bilgiler, dernek üyeliğine kabul edilme yahut üyelikten çıkma ya da çıkarılma yahut üyeliğin bizatihi sona ermesi durumlarında, birinci fıkrada belirtilen beyanname verme müddeti beklenmeksizin süreç tarihini izleyen 30 gün içinde Dernekler Bilgi Sistemi (DERBİS) üzerinden bildirilir. DERBİS kullanıcısı olmayan dernekler bu bilgileri birebir adap ve müddet içinde mülki yönetim amirliğine yazılı olarak bildirirler” kuralının getirildiği,
Aynı Yönetmeliğin, “Beyannamelerin incelenmesi” başlıklı 84. unsurunda, “Beyannameler valiliklerce incelenir. Gerekli görülen hallerde bu inceleme Bakanlıkça da yapılabilir. Beyannamelerde eksiklik yahut yanlışlıklar görülmesi halinde, ek bilgi ve evraklar istenebilir ve bunlar tamamlattırılır. Beyannamelere ait istenen ek bilgi ve dokümanların verilmemesi, eksik verilmesi yahut verilen müddette tamamlanmaması hallerinde ilgili dernek kontrole tabi tutulabilir.
Beyannamelerin incelenmesi esnasında konusu hata oluşturan konuların tespit edilmesi halinde, ilgili mülki yönetim amirliğince durum Cumhuriyet Başsavcılığına bildirilir.” kuralına yer verildiği belirtilerek,
Dava konusu Yönetmeliğin 1. ve 2. unsurlarının incelenmesinden:
Dava konusu Yönetmeliğin 1. hususu ile Dernekler Yönetmeliği’nin 83. hususuna 8. fıkra eklendiği ve “Dernek Beyannamesinin “Üye ve Çalışan Bilgileri” başlıklı üçüncü kısmının 1 inci sorusundaki “1.2.Gerçek Kişi Üyelerin:” ve “1.3.Tüzel Kişi Üyelerin:” alt başlıklı tablolarında belirtilmesi istenilen bilgiler, dernek üyeliğine kabul edilme yahut üyelikten çıkma ya da çıkarılma yahut üyeliğin bizatihi sona ermesi durumlarında, birinci fıkrada belirtilen beyanname verme müddeti beklenmeksizin süreç tarihini izleyen 30 gün içinde Dernekler Bilgi Sistemi (DERBİS) üzerinden bildirilir. DERBİS kullanıcısı olmayan dernekler bu bilgileri tıpkı tarz ve müddet içinde mülki yönetim amirliğine yazılı olarak bildirirler.” kararının getirildiği,
Yönetmeliğin 2. unsuru ile Dernekler Yönetmeliği’nin Ek-21’inde yer alan Dernek Beyannamesi’nin ”Üye ve Çalışan Bilgileri” başlıklı üçüncü kısmının 1. sorusunun değiştirildiği ve sayfanın sonuna dipnotlar eklendiği,
Dava konusu Yönetmelik’te yapılan değişiklik öncesinde, dernek idare konseyi liderinin ismi ve soyadı bilgileri ile üyelerin gerçek ve hükmî kişi ve bayan ve erkek olarak sayıları istenilmekte iken, dernek üyelerinin tamamını kapsayan gerçek kişi ya da hukuksal kişi ve temsilcileri için kimlik bildiriminde bulunulması zaruriliği getirilmediği,
Uyuşmazlığın, Dernek Beyannamesinin hangi bilgileri kapsaması gerektiği konusunun Yönetmelikle yine düzenlenmesinden kaynaklandığı,
Anayasa kararına nazaran, herkesin, evvelce müsaade almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahip olduğu, lakin dernek kurma hürriyetinin, ulusal güvenlik, kamu nizamı, cürüm işlenmesinin önlenmesi, genel sıhhat ve genel ahlak ile oburlarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle kanunla sınırlanabileceği, dernek kurma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak hal, kaide ve yordamların de kanunda gösterilmesinin temel olduğu, bu çerçevede yasa koyucu tarafından Dernekler Kanunu’nun yürürlüğe konulduğu,
Dava konusu edilen düzenleme ile derneklere, bireylerin dernek üyeliğine kabul edilme, üyelikten çıkma yahut çıkarılma üzere durumlarını beyanname verme mühleti beklenilmeksizin 30 gün içerisinde mülki yönetim amirine yazılı olarak bildirme ve gerçek kişi üyelerin isim, soyad, T.C. numarası, mesleği, tahsil durumu, üyeliğe kabul ve çıkma tarihleri, hükmî kişi üyelerin ise mersis numaraları, hukuksal statüsü, temsilcilerinin ismi soyadı, T.C. numaraları, üyeliğe kabul ve çıkma tarihlerine ait bilgilerin Yönetmelik Eki olan Ek-21′ de yer alan Dernek Beyannamesine kaydının yapılması zorunluluğunun getirildiği,
6698 sayılı Ferdî Dataların Korunması Kanunu’na nazaran, kimliği belli yahut belirlenebilir gerçek bireye ait her türlü bilgi ferdî data olup, dernek, vakıf ya da sendika üyeliği, özel nitelikli şahsî bilgi olarak tanımlanmış ve özel nitelikli şahsî dataların, ilgililerin açık isteği olmaksızın işlenmesinin yasaklandığı,
Bu manada, dernek üyelerinin ya da hukuksal kişilikleri temsil eden gerçek şahısların T.C. numaralarının, şahısların mesleklerinin, tahsil durumlarına ilişkin bilgilerin özel nitelikli ferdî data olduğunun kabulü gerekmekte olduğundan ferdî bilgilerin ve özel nitelikli şahsî dataların açık isteği alınmadan işlenmesinin özel kanunla yasaklandığının görüldüğü,
Dava konusu Yönetmelik değişikliği ile şahsî bilgi ve özel nitelikli şahsî data niteliğinde olan bilgilerin, ilgili şahısların açık isteği olmadan mülki yönetim amirine bildirilmesi zaruriliği getirildiği ve bu bilgilerin işlenmesini sağlamanın yolunun açıldığı,
Dava konusu Yönetmeliğin de desteği olan Dernekler Kanunu’nun, dernekler, dernek şube yahut temsilcilikleri, federasyonlar, konfederasyonlar ve yabancı dernekler ile merkezleri yurt dışında bulunan dernek ve vakıf dışındaki kar gayesi gütmeyen kuruluşların Türkiye’deki şube yahut temsilciliklerinin yasak ve müsaadeye tabi faaliyetlerini, yükümlülüklerini, kontrollerini ve uygulanacak cezalar ile derneklere ait başka konuları düzenlemek hedefiyle hazırlandığı,
Dernekler Kanunu ile derneklere kontrolün sağlanmasına yönelik bir beyanname düzenleyip verme yükümlülüğü getirildiği, beyannamenin kapsamının; yıllık faaliyetleri, gelir ve masraf süreçlerinin sonuçları olarak sonlandırıldığı, yönetmelikle düzenlenmesi öngörülen konuların belirtildiği, münasebetiyle sırf belirlenen kapsamın temel ve yordamları olarak davalı yönetime düzenleme yetkisi tanındığı, fakat derneğin faaliyetleri ana öge olarak dikkate alındığında üyelerine ilişkin şahsî data ve özel nitelikteki şahsî bilgilerin bu kapsamda değerlendirilmesinin mümkün olmadığı,
Davalı idarece, ulusal güvenliğin, kamu sisteminin gerektirdiği durumlarda, cürüm işlenmesini yahut hatanın devamını önlemek maksadıyla dernek faaliyetlerinin engellenmesi, son verilmesi, askıya alınması mümkün ise de, bu kontrolün derneklere üye olarak kaydedilenler tarafından değil faaliyetlerin kontrolü ile mümkün kılındığı, kaldı ki dernek üyeliğinden ayrıldığı halde kaydı silinmeyen üyelerin şikayetinin de yeniden yönetimin dernekler üzerindeki kontrol yetkisine istinaden süreç yapılmasının istenilmesi ile tahlile ulaştırılmasının mümkün olduğu, her ne kadar Dernekler Kanunu’nun 23. hususunda, 25/03/2020 tarih ve 7226 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle; dava konusu düzenlemeden çok sonra Dernek organlarına seçilen asıl ve yedek üyelerin yanında üyeliğe kabul edilenler ile üyeliği sona erenlerin de ismi, soyadı, doğum tarihi ve kimlik numarası ile üyeliğe kabul edilme ve üyeliğin sona erme tarihinden itibaren kırk beş gün içinde merkezinin bulunduğu dernekler ünitesine bildirme yükümlülüğü ve kelamı edilen bildirimlerin biçimi, içeriği ve gerekli dokümanların yönetmelikte düzenleneceğine ait karar getirilmiş ve mevcut Yönetmeliğe yasal destek oluşturulmuş ise de, yasalar “Yasaların Geriye Yürümezliği İlkesi” uyarınca yürürlük tarihlerinden sonraki olay, süreç ve hareketlere uygulanmak üzere çıkarıldıklarından ve yürürlüğe giren maddelerin geçmişe ve kesin nitelik kazanmış hukukî durumlara tesirli olamaması, “Kazanılmış Hakların Korunması” unsurunun gereği olduğundan, dava konusu Yönetmelikle yapılan düzenleme tarihinden sonra Kanunla yapılan düzenlemenin dava konusu Yönetmeliğe destek oluşturduğunun kabulünün mümkün olmadığı,
Öte yandan, Anayasamızın “Özel Hayatın Gizliliği” başlıklı 20. unsuruna 07/05/2010 tarih ve 5982 sayılı Kanun’un 2. unsuru ile getirilen ek fıkrada yer alan, “Herkes, kendisiyle ilgili ferdî bilgilerin korunmasını isteme hakkına sahiptir. Bu hak; kişinin kendisiyle ilgili ferdî datalar hakkında bilgilendirilme, bu bilgilere erişme, bunların düzeltilmesini yahut silinmesini talep etme ve hedefleri doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını öğrenmeyi de kapsar. Ferdî datalar, lakin kanunda öngörülen hallerde yahut kişinin açık isteğiyle işlenebilir. Şahsî dataların korunmasına ait temel ve yöntemler kanunla düzenlenir.” kararı uyarınca yasa koyucu tarafından çıkarılan Şahsî Bilgilerin Korunması Hakkında Kanun ile, bireylerin dernek, vakıf ya da sendika üyeliği ile ilgili dataların özel nitelikli ferdî data olarak kabul edildiği ve özel nitelikli şahsî dataların, ilgilinin açık isteği olmaksızın işlenmesinin yasaklandığı,
Bu halde, üstte yer verilen Anayasa ve Kanun kararları gereği, Kanun’da düzenlenmediği halde, davalı yönetime tanınan yetkinin sonlarını genişleten ve şahsî bilgilerin ve özel nitelikteki şahsî dataların açık istek alınmadan işlenmesini sağlayacak dava konusu düzenlemede hukuksal isabet bulunmadığı gerekçesiyle, dava konusu Yönetmelik değişikliğinde hukuka, mevzuata ve kamu faydasına uyarlık bulunmadığı sonucuna varılarak dava konusu 1/10/2018 tarih ve 30552 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Dernekler Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmeliğin 1. ve 2. unsurlarının iptaline karar verilmiştir.
TEMYİZ EDENİN SAVLARI:
Davalı yönetim tarafından, yapılan düzenleme ile dernek üyelik bilgilerinin hakikat ve nizamlı bir biçimde bildirilmesi ve vatandaşların e-devlet üzerinden kendilerine ilişkin bilgiler tarafından sorgulama yapabilmelerinin amaçlandığı; bu bağlamda yönetim tarafından kayıt altına alınan üyelik bilgilerinin üçüncü şahıslarca paylaşılmasının kelam konusu olmadığı; yeniden bu düzenleme ile dernek kurma hürriyetinin özüne dokunulmadan, şeffaf ve hesap verilebilir bir dernek yapısının oluşturulmaya çalışıldığı; öte yandan Dernekler Kanunu’nun 23. unsurunda, 25/03/2020 tarih ve 7226 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle; dava konusu düzenleme ile uyumlu olacak halde; Dernek organlarına seçilen asıl ve yedek üyeleri yanında üyeliğe kabul edilenler ile üyeliği sona erenlerin de ismi, soyadı, doğum tarihi ve kimlik numarası ile üyeliğe kabul edilme ve üyeliğin sona erme tarihinden itibaren kırk beş gün içinde merkezinin bulunduğu dernekler ünitesine bildirmek yükümlülüğü ve kelamı edilen bildirimlerin hali, içeriği ve gerekli evrakların yönetmelikte düzenleneceğine ait karar getirilmiş olup dava konusu Yönetmeliğe yasal desteğin da oluşturulduğu belirtilerek Daire kararının bozulması gerektiği ileri sürülmektedir.
KARŞI TARAFIN SAVUNMASI:
Davacı tarafından, temel hak ve özgürlüklerin lakin bir Kanuna dayanılarak sonlandırılabileceği, kanunun açıkça yetki vermediği bir hususta direkt yönetmelikle düzenleme yoluna gidilemeyeceği; 6698 sayılı Şahsî Dataların Korunması Kanunu’na nazaran dernek üyeliğinin özel nitelikli şahsî datalardan olduğu, bu cins bilgilerin ilgilinin açık isteği olmaksızın işlenmesinin yasak olduğunun belirtildiği, dava konusu Yönetmeliğin bu açılardan hukuka karşıt olduğu, bu doğrultuda Danıştay Onuncu Dairesince verilen kararın tarz ve hukuka uygun bulunduğu ve temyiz dilekçesinde öne sürülen nedenlerin, kararın bozulmasını gerektirecek nitelikte olmadığı belirtilerek temyiz isteminin reddi gerektiği savunulmaktadır.
DANIŞTAY TETKİK HAKİMİ …DÜŞÜNCESİ : Temyiz isteminin reddi ile yordam ve hukuka uygun olan Daire kararının onanması gerektiği düşünülmektedir.
TÜRK MİLLETİ ADINA
Karar veren Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulunca, Tetkik Yargıcının açıklamaları dinlendikten ve evraktaki dokümanlar incelendikten sonra gereği görüşüldü:
İNCELEME VE MÜNASEBET:
İLGİLİ MEVZUAT:
Anayasa’nın “XI. Toplantı hak ve hürriyetleri” başlıklı kısmının “A. Dernek kurma hürriyeti” başlıklı 33. hususunda; “Herkes, evvelce müsaade almaksızın dernek kurma ve bunlara üye olma ya da üyelikten çıkma hürriyetine sahiptir.
Hiç kimse bir derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamaz.
Dernek kurma hürriyeti fakat, ulusal güvenlik, kamu tertibi, hata işlenmesinin önlenmesi, genel sıhhat ve genel ahlak ile oburlarının hürriyetlerinin korunması sebepleriyle ve kanunla sınırlanabilir.
Dernek kurma hürriyetinin kullanılmasında uygulanacak biçim, kaide ve metotlar kanunda gösterilir.
Dernekler, kanunun öngördüğü hallerde hakim kararıyla kapatılabilir yahut faaliyetten alıkonulabilir. Lakin, ulusal güvenliğin, kamu sisteminin, hata işlenmesini yahut kabahatin devamını önlemenin veya yakalamanın gerektirdiği hallerde gecikmede sakınca varsa, kanunla bir merci, derneği faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin kararı, yirmidört saat içinde misyonlu hakimin onayına sunulur. Hakim, kararını kırksekiz saat içinde açıklar; aksi halde, bu idari karar bizatihi yürürlükten kalkar.
Birinci fıkra kararı, Silahlı Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarına ve misyonlarının gerektirdiği ölçüde Devlet memurlarına kanunla sınırlamalar getirilmesine pürüz değildir. Bu unsur kararları vakıflarla ilgili olarak da uygulanır.” kararına, “Yönetmelikler” başlıklı 124. unsurunda de; “Cumhurbaşkanı, bakanlıklar ve kamu tüzelkişileri, kendi misyon alanlarını ilgilendiren kanunların ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara karşıt olmamak koşuluyla, yönetmelikler çıkarabilirler.
Hangi yönetmeliklerin Resmi Gazetede yayımlanacağı kanunda belirtilir.” kararına yer verilmiştir.
5253 sayılı Dernekler Kanunu’nun dava konusu süreçlerin tesis edildiği tarihte yürürlükte olan haliyle 1. unsurunda ise, bu Kanun’un hedefi; dernekler, dernek şube yahut temsilcilikleri, federasyonlar, konfederasyonlar ve yabancı dernekler ile merkezleri yurt dışında bulunan dernek ve vakıf dışındaki kar emeli gütmeyen kuruluşların Türkiye’deki şube yahut temsilciliklerinin yasak ve müsaadeye tabi faaliyetlerini, yükümlülüklerini, kontrollerini ve uygulanacak cezalar ile derneklere ait başka konuları düzenlemek olarak belirlenmiştir. “Dernek kurma hakkı” başlıklı 3. unsurunda, “Fiil ehliyetine sahip gerçek yahut hukukî şahıslar, evvelden müsaade almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir.
Ancak, Türk Silahlı Kuvvetleri ve kolluk kuvvetleri mensupları ile kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki vazifelileri hakkında özel kanunlarında getirilen kısıtlamalar gizlidir.” kararı düzenlenmiştir.
“Beyanname verme yükümlülüğü ve denetim” başlıklı 19. unsurunun, dava konusu süreçlerin tesis edildiği tarihte yürürlükte olan halinde “Dernekler, yıl sonu prestijiyle faaliyetlerini, gelir ve sarfiyat süreçlerinin sonuçlarını düzenleyecekleri beyanname ile her yıl Nisan ayı sonuna kadar mülki yönetim amirliğine vermekle yükümlüdürler. Beyannamenin düzenlenmesine ait temel ve yöntemler yönetmelikte düzenlenir. Gerekli görülen hallerde, derneklerin tüzüklerinde gösterilen maksatlar doğrultusunda faaliyet gösterip göstermedikleri, defterlerini ve kayıtlarını mevzuata uygun olarak tutup tutmadıkları İçişleri Bakanı yahut mülki yönetim amiri tarafından denetletilebilir. Bu kontrollerde kolluk kuvveti mensupları görevlendirilemez. İçişleri Bakanlığı ve mülki yönetim amirlerinin yapacağı kontroller mesai saatleri içerisinde yapılır. Bu kontroller en az yirmidört saat evvel derneklere bildirilir. Kontrol sırasında misyonlu memurlar tarafından istenecek her türlü bilgi, evrak ve kayıtların, dernek yetkilileri tarafından gösterilmesi yahut verilmesi, idare yerleri, kuruluşlar ve eklentilerine girme isteğinin yerine getirilmesi mecburidir. Kontrol sırasında, kabahat teşkil eden fiillerin tespit edilmesi halinde, mülki yönetim amiri durumu derhal Cumhuriyet savcılığına ve derneğe bildirir.” kararına yer verilmiştir.
Dernekler Kanunu’nun verdiği yetki destek alınmak suretiyle 31/03/2005 tarih ve 25772 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Dernekler Yönetmeliği’nin, “Beyanname verme yükümlülüğü” başlıklı 83. unsuru, “Dernek idare heyeti liderleri, her takvim yılının birinci dört ayı içinde bir evvelki yıla ilişkin Dernek Beyannamelerini (EK- 21), mülki yönetim amirliğine vermekle yükümlüdürler. Şubeler, mülki yönetim amirliğine verecekleri beyannamelerin birer örneğini bağlı bulundukları derneğe de vermekle yükümlüdürler. Temsilcilikler için ayrıyeten beyanname verilmez fakat, temsilciliklere ait her türlü bilgiler dernek beyannamesinde gösterilir. Birlikler, beyannamelerini bu unsurda belirtilen temel ve yollara nazaran vermekle yükümlüdürler. Bilanço aslına nazaran defter tutan derneklerin beyannamelerinde belirtilen mali bilgiler ile gerekli görülen öbür bilgiler Daire Başkanlığının ve derneğin internet sayfasında yayımlanır. Dernekler beyannamesinde belirtilen sınıflamaların alt kümelerini belirlemeye yahut alt kümelerde değişiklik yapmaya Daire Başkanlığı yetkilidir. Lakin, derneklerin emel, faaliyet alanları ve ekonomik faaliyetleri ile dernek üye, işçi yahut öteki vazifelilerinin meslekleri ve eğitim durumları sınıflamalarının alt kümeleri; Birleşmiş Milletler Milletlerarası Kar Emeli Olmayan Kuruluşlar Sınıflaması, Avrupa Topluluğu Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması, Birleşmiş Milletler Memleketler arası Standart Meslek Sınıflaması ve Birleşmiş Milletler Memleketler arası Standart Eğitim Sınıflaması alt kümeleri göz önünde bulundurularak düzenlenir.” formunda iken dava konusu değişiklik ile,
“(8) (Ek:RG-1/10/2018-30552) Dernek Beyannamesinin “Üye ve Çalışan Bilgileri” başlıklı üçüncü kısmının 1 inci sorusundaki “1.2.Gerçek Kişi Üyelerin:” ve “1.3.Tüzel Kişi Üyelerin:” alt başlıklı tablolarında belirtilmesi istenilen bilgiler, dernek üyeliğine kabul edilme yahut üyelikten çıkma ya da çıkarılma yahut üyeliğin tabiatıyla sona ermesi durumlarında, birinci fıkrada belirtilen beyanname verme mühleti beklenmeksizin süreç tarihini izleyen 30 gün içinde Dernekler Bilgi Sistemi (DERBİS) üzerinden bildirilir. DERBİS kullanıcısı olmayan dernekler bu bilgileri tıpkı adap ve mühlet içinde mülki yönetim amirliğine yazılı olarak bildirirler.” kuralı getirilmiştir.
Aynı Yönetmeliğin, “Beyannamelerin incelenmesi” başlıklı 84. hususunda, “Beyannameler valiliklerce incelenir. Gerekli görülen hallerde bu inceleme Bakanlıkça da yapılabilir. Beyannamelerde eksiklik yahut yanlışlıklar görülmesi halinde, ek bilgi ve dokümanlar istenebilir ve bunlar tamamlattırılır. Beyannamelere ait istenen ek bilgi ve dokümanların verilmemesi, eksik verilmesi yahut verilen müddette tamamlanmaması hallerinde ilgili dernek kontrole tabi tutulabilir.
Beyannamelerin incelenmesi esnasında konusu cürüm oluşturan konuların tespit edilmesi halinde, ilgili mülki yönetim amirliğince durum Cumhuriyet Başsavcılığına bildirilir.” kuralına yer verilmiştir.
HUKUKİ KIYMETLENDİRME:
Normlar hiyerarşisi olarak bilinen temel hukuk prensibine nazaran, normlar ortasında altlık ve üstlük alakası kelam konusu olmakta ve her norm geçerliliğini bir üst hukuk normundan almaktadır. Öteki bir anlatımla normlar hiyerarşisinde, her türlü normun hiyerarşik olarak bir sıra dahilinde sıralanması, birbirine bağlı olması ve üst normla getirilen hukukî hududun içinde kalması zarurî olup, bunun doğal sonucu olarak, hiyerarşik sıralamada daha altta yer alan bir normun, kendisinden üstte bulunan norma karşıt kararlar içeremeyeceği, bir öbür deyişle alt norm niteliğindeki düzenleyici süreçlerin, bir hakkın kullanımını üst normda öngörülmeyen bir formda daraltamayacağı yahut kısıtlayamayacağı; hasebiyle, düzenleyici bir sürecin kendinden evvel gelen Kanun yahut öteki normlarda yer alan kararlara alışılmamış düzenlemeler getiremeyeceği kabul edilmektedir.
Anayasa’nın 124. unsurunda, kanunların uygulanmasını sağlamak üzere ve kanunlara muhalif olmamak kaydıyla yönetmelikler çıkartılabileceği öngörülmektedir. Bahse husus Anayasal karar, yönetime türev düzenleme ihdas etme yetkisi vermektedir. Temelinde bu yetki, genel ve soyut nitelikte kararlar ihtiva eden kanunların ayrıntılandırılması emelini taşımaktadır. Bu çerçevede, kanunda öngörülmeyen birtakım konuların tekrar kanuna karşıt olmamak kaydıyla yönetmeliklerde düzenlenmesi mümkün olabilmektedir. Bu kapsamda yönetimin düzenleme yetkisinin, maddelerle getirilen kararları aşacak bir biçimde kullanılamayacağı da Yönetim Hukuku’nun en temel prensiplerindendir.
Dava konusu Yönetmeliğin 1. hususu ile Dernekler Yönetmeliği’nin 83. unsuruna 8. fıkra eklenmiş ve “Dernek Beyannamesinin “Üye ve Çalışan Bilgileri” başlıklı üçüncü kısmının 1 inci sorusundaki “1.2.Gerçek Kişi Üyelerin:” ve “1.3.Tüzel Kişi Üyelerin:” alt başlıklı tablolarında belirtilmesi istenilen bilgiler, dernek üyeliğine kabul edilme yahut üyelikten çıkma ya da çıkarılma yahut üyeliğin tabiatıyla sona ermesi durumlarında, birinci fıkrada belirtilen beyanname verme müddeti beklenmeksizin süreç tarihini izleyen 30 gün içinde Dernekler Bilgi Sistemi (DERBİS) üzerinden bildirilir. DERBİS kullanıcısı olmayan dernekler bu bilgileri birebir adap ve müddet içinde mülki yönetim amirliğine yazılı olarak bildirirler.” kararı getirilmiştir.
Yönetmeliğin 2. hususu ile Dernekler Yönetmeliği’nin Ek-21’inde yer alan Dernek Beyannamesi’nin ”Üye ve Çalışan Bilgileri” başlıklı üçüncü kısmının 1. sorusu değiştirilmiş ve sayfanın sonuna dipnotlar eklenmiştir.
Dava konusu Yönetmelik’te yapılan değişiklik öncesinde, dernek idare şurası liderinin ismi ve soyadı bilgileri ile üyelerin gerçek ve hukuksal kişi ve bayan ve erkek olarak sayıları istenilmekte iken, dernek üyelerinin tamamını kapsayan gerçek kişi ya da hükmî kişi ve temsilcileri için kimlik bildiriminde bulunulması zaruriliği getirilmemiştir.
Davaya husus edilen düzenlemenin içeriğine bakıldığında, derneklere, şahısların dernek üyeliğine kabul edilme, üyelikten çıkma yahut çıkarılma üzere durumlarını beyanname verme mühleti beklenilmeksizin 30 gün içerisinde mülki yönetim amirine yazılı olarak bildirme ve gerçek kişi üyelerin isim, soyad, T.C. numarası, mesleği, tahsil durumu, üyeliğe kabul ve çıkma tarihleri, hukukî kişi üyelerin ise mersis numaraları, hukuksal statüsü, temsilcilerinin ismi soyadı, T.C. numaraları, üyeliğe kabul ve çıkma tarihlerine ait bilgilerin Yönetmelik Eki olan Ek-21′ de yer alan Dernek Beyannamesine kaydının yapılması zaruriliği getirilmiştir.
Dava konusu Yönetmeliğin desteği olan Dernekler Kanunu’nun “Amaç ve Kapsam” başlıklı 1. hususundan anlaşılacağı üzere, dernekler, dernek şube yahut temsilcilikleri, federasyonlar, konfederasyonlar ve yabancı dernekler ile merkezleri yurt dışında bulunan dernek ve vakıf dışındaki kar gayesi gütmeyen kuruluşların Türkiye’deki şube yahut temsilciliklerinin yasak ve müsaadeye tabi faaliyetlerini, yükümlülüklerini, kontrollerini ve uygulanacak cezalar ile derneklere ait öteki konuları düzenlemek gayesiyle hazırlanmıştır.
Dernekler Kanunu ile derneklere, kontrolün sağlanmasına yönelik bir beyanname düzenleyip verme yükümlülüğünün getirildiği, bu beyannamenin kapsamının ise; yıllık faaliyetleri, gelir ve sarfiyat süreçlerinin sonuçları olarak sonlandırıldığı, yönetmelikle düzenlenmesi öngörülen konuların belirlenmiş olduğu, münasebetiyle sadece belirlenen kapsamın temel ve yöntemleri olarak davalı yönetime düzenleme yetkisi tanındığı anlaşılmaktadır.
Bu durumda, dava konusu Yönetmelik hususlarında, desteği üst hukuk normu olan ve üstte ilgili kısmına yer verilen Kanun kararlarında yer almayan konuların düzenlendiği, bu haliyle davalı yönetime yasa ile tanınan yetkinin hudutlarını genişletmek suretiyle yapılan dava konusu düzenlemede bu münasebetle hukuka uyarlık bulunmadığı sonucuna varılmıştır.
KARAR SONUCU:
Açıklanan nedenlerle;
1. Davalı yönetimin temyiz isteminin reddine,
2. Dava konusu düzenlemelerin iptali yolundaki temyize bahis Danıştay Onuncu Dairesinin 15/04/2021 tarih ve E:2018/4954, K:2021/1869 sayılı kararının üstte belirtilen münasebetle ONANMASINA,
3. Kesin olarak, 23/03/2022 tarihinde oyçokluğu ile karar verildi.
KARŞI OY
X- Temyiz edilen kararla ilgili belgenin incelenmesinden; Danıştay Onuncu Dairesince verilen 15/04/2021 tarih ve E:2018/4954, K:2021/1869 sayılı kararın yordam ve hukuka uygun olduğu, dilekçede ileri sürülen temyiz nedenlerinin kararın bozulmasını gerektirecek nitelikte olmadığı anlaşıldığından, temyiz isteminin reddi ile temyize husus kararın motamot onanması gerektiği oyuyla, karara katılmıyoruz.
