Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu’yla (ICIJ) paylaşılan ve İngiltere’nin önde gelen gazetelerinden The Guardian’a sızdırılan “The Uber Files” taksi hizmeti veren Uber’in birçok ülkede “agresif lobi faaliyetleri” yürüttüğünü hatta işin Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron‘a kadar uzandığını ortaya koydu.
Guardian’a sızdırılan ve 124 binden fazla belgeyi içerdiği tabir edilen “The Uber Files” evraklarının Türkiye belgesinde, periyodun bakanları Ali Babacan, Mehmet Şimşek, AKP’nin kurucularından Cuneyd Zapsu ve eski büyükelçi Namık Tan’ın isimlerinin yer aldığı söz edildi.
Yasal boşluklardan faydalanmaya çalıştılar
Diken’de yer alan habere nazaran Uber, Türkiye dışında öbür ülkelerde de yasal boşluklardan faydalanmaya çalıştı. Sızan iç yazışmalara nazaran o periyot Uber’in kurumsal bağlantı yöneticisi olan Nairi Hourdajian, Tayland ve Hindistan’daki hükümetlerin araç çağırma hizmetini kapatma eforları devam ederken şirket yöneticilerinden birine şöyle diyordu: “Sorunlarımız var, zira s*keyim yalnızca yasa dışıyız.” Öbür bir yazışmada ise Uber’in EMEA yöneticisi Mike Macgann, şirketin ülke yöneticilerinden birine Uber’in yeni pazarlara giriş stratejisini şu sözlerle açıkladı: “Temelde Uber piyasaya çıkıyor ve akabinde düzenleyici ve yasal bir b*k fırtınası var.”
Macron’un “gizli anlaşma” yaptığı iddiası
Guardian’a sızdırılan ve 124.000’den fazla evraktan oluşan Uber evraklarında Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron‘un da ismi geçiyor. Sızan dokümanların kapsamı Uber’in dünyanın dört bir yanındaki kentlere girmesi için lobi faaliyetlerini yürüttüğü söz edilen şirketin kurucu ortağı Travis Kalanick tarafından yönetildiği beş yıllık bir devri kapsıyor.
Belgeler, Macron’un iktisat bakanı olduğu periyotta Fransa’nın taksi sanayisini bozmaya yardımcı olmak için lobi kampanyasını desteklediği savını da içeriyor. Guardian’ın haberinde Macron için şu tabirler kullanılıyor: “Macron, harika gayret sarf etti, hatta teknoloji şirketine Fransız kabinesindeki rakipleriyle bâtın bir ‘anlaşma’ yaptığını söyledi.”
Mobil uygulama üzerinden araç çağırma platformu olan Uber Technologies, Inc. San Francisco merkezli bir ABD şirketi. Travis Kalanick ve Garrett Camp tarafından 2009’da kurulan şirket, yasal statüsü ve taksi pazarında yarattığı değişimler nedeniyle dünyanın dört bir yanında problemler yaşarken süratle büyüdü ve yıllık 17 milyar dolardan fazla gelir elde eden bir şirkete dönüştü. Kalanick ve Camp ise Forbes’in en zenginler listesine girmişti.
Türkiye pazarına 2014 yılında girdi, vergi ödemesi 2018 yılını buldu
Şu anda dünya genelinde 72 ülkede faaliyet gösteren Uber, Türkiye pazarına Haziran 2014’te girdi. Şirket, araç şoförü sayısını 2017’de yaklaşık 3 bin, 2018’de ise 8 bin olarak açıklamıştı. Taksicilere nazaran ise o devir bu sayı 10 bini geçiyordu. Lisansı bulunmayan şirketin Türkiye’den kazandığı yüzde 20’lik kurulun vergisini ödemeye başlaması ise 2018’in son periyodunu buldu.
Türkiye’deki Uber süreci
İstanbul’da 2014’te yılında çalışmaya başlayan Uber telefon uygulaması 5 milyona yakın kişi tarafından kullanılmaya başlamış ve akabinde taksiciler, 2018’de “haksız rekabet” davası açmıştı.
Bu süreçte Uber şoförleri ve araçları ticari taksi sürücülerinin ataklarına maruz kalmış, bakanlık da taksicilerin yanında durarak Uber’e karşı özel düzenleme getirmişti. Dava sonucu 2019’da Uber’e erişim engellenmişti. Üst mahkemeyse Uber’in sarı taksi uygulamasının haksız rekabet yaratmadığını, yalnızca daha geniş araçlarla hizmet veren XL hizmetinin bunu yaptığını belirterek erişim pürüzünün kaldırılmasına karar vermişti. Böylelikle Uber’in sarı taksi hizmeti vermesinin önü açılmıştı.
Erdoğan’ı yakın isimleri radara aldı
DW Türkçe’nin Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile birlikte yürüttüğü ‘The Uber Files’ araştırmasına nazaran Uber, muvaffakiyet sağlamak için girdiği tüm ülkelerde benzeri taktikler kullandı. Şirket, sızdırılan iç kayıtlarına nazaran teknolojiden yararlanarak ‘agresif lobi faaliyetleri yürüterek ve maddeleri hiçe sayarak’ birkaç teknoloji uzmanı çalıştıran bir San Francisco teşebbüsünden global bir dev haline geldi. DW Türkçe’den Pelin Ünker’in incelediği kayıtlara nazaran, Uber’in Türkiye’de ruhsatsız araçlarla büyümesi taksicileri ayağa kaldırırken art planda lobi faaliyetleri sürüyordu. Uber, Türkiye’deki varlığını garantilemek için Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’a yakın isimleri radarına aldı. Devrin bakanları Ali Babacan ve Mehmet Şimşek’in Erdoğan’ı ikna etmesi için harekete geçen şirket, birinci olarak AKP kurucularından olan ve bir danışmanlık firması bulunan Cuneyd Zapsu’ya ulaştı.
‘RTE yabancı şirketlere karşı çok agresif…’
Araştırmaya nazaran Uber, Türkiye piyasasına girmeden evvel karşılaşacağı “yasal zahmetler ve engellenme riski”nin farkındaydı. İncelenen evraklara nazaran, Uber Türkiye’ye girmeye hazırlanırken pazarı araştıran bir yönetici, şunları dedi: “Önemli bir nokta şu ki, RTE (Erdoğan) bu günlerde yabancı internet şirketlerine karşı çok agresif. Twitter ve Youtube’u vergi ödememekle suçluyor… O halde tüm bu (yaratıcı!) argümanlara karşı hazırlıklı olmalıyız.”
‘Kamuoyunu kazanamayacağımız çok milliyetçi bir pazar’
Eylül 2014 tarihli toplantı notlarına nazaran şirket yöneticileri, Türkiye’de güçlü olan taksi lobisinin vereceği yanıt taksicilerin imajını olumsuz etkileyecek olsa da Uber’in ‘topla tüfekle saldırmak’ yerine, daha ölçülü bir yanıt vermeleri gerektiğini belirtti. Bir yönetici “Gerçek şu ki Türkiye, şoför ortaklarımız için şiddet riskine kayıtsız kalan büyük, makûs Amerikan şirketi olarak kabul edilirsek, kamuoyunu kazanamayacağımız çok milliyetçi bir pazar” dedi. Tıpkı toplantıda korsan taksilerle çalışma da gündeme geldi. Korsan taksicileri “olağan iş ortakları” olarak tanımlayan şirket yetkilileri, Türkiye’deki kanunlara nazaran ticari ehliyeti olmayan ve taksici olan şoförlerin yalnızca para cezasıyla cezalandırıldığına dikkat çekti.
Belgelere nazaran korsan taksicilerin sisteme kayıt olduğunda daha şeffaf hale geleceğini ve bunun onlar için sorun oluşturabileceğini söyleyen bir yöneticini şöyle dedi: “Bu yüzden başlangıçta şoförleri bulmakta zorlanabiliriz, cesurlara muhtaçlığımız var ve cezaları ödeyeceğimizi garanti ediyoruz.”
Şimşek ve Babacan’ın ‘desteği’
Uber, Türkiye’de faaliyete geçtikten çabucak sonra bir lobi kitapçığı hazırlatarak stratejilerini de belirledi. Şirketin temel maksatlarından biri, “kilit iş ve siyasi paydaşları” belirleyerek lüks nakliyatta “daha âlâ bir” lisanslama planı için “yasa yapma sürecinin etkin bir oyuncusu olmak”tı.
Ekim 2014’teki yazışmalarda Türkiye’den sorumlu bir yönetici, Uber’in P2P lansmanının Cumhurbaşkanı Erdoğan’a Twitter ve Youtube hadisesi üzere aktarılma riskine karşı, AKP kabinesinden “entelektüel ve teknoloji meraklısı kişilerle” bağlantıya geçeceklerini söyledi.
Babacan, Kalanick ile ‘görüşmüş’
Bu isimler devrin iktisattan sorumlu başbakan yardımcısı Ali Babacan ve Maliye bakanı Mehmet Şimşek’ti. Yazışmalara nazaran Babacan, o tarihten evvel şirket kurucusu Travis Kalanick’la görüşmüş, Şimşek ise yakın vakitte Londra’da Uber’i destekleyen bir tweet atmıştı. Toplantılarda “Amacımız, taksi lobisinden evvel bu iki kişinin Uber’i Erdoğan’a anlatmasını sağlamak” diyen Uber yöneticisi, devrin İstanbul Büyükşehir Belediye lideri Kadir Topbaş’la konuşmanın taksi lobisini harekete geçirebileceğinden Topbaş’tan evvel daha kıdemli beşerlerle irtibata geçmeyi deneyeceklerini söyledi.
Şirket, Babacan ve Şimşek’e “AKP’nin kurucularından ve Erdoğan’ın yakın arkadaşı olan” Cuneyd Zapsu üzerinden ulaşmaya karar verdi. Öte yandan eski İçişleri bakanı Abdülkadir Aksu’nun oğlu Murat Aksu’ya ilişkin bir hukuk ofisi olan ASC Hukuk’la da mümkün bir yardım için irtibata geçeceklerini belirttiler. AKP kurucularından olan Zapsu, 2001 ile 2008 yılları ortasında partinin merkez yürütme konseyi üyesiydi.
Aylık 50 bin dolarlık talep
Zapsu, Erdoğan’ın başbakanlık devrinde danışmanlığını üstlendi. 2008 yılına kadar AKP Merkez Karar Yürütme Kurulu’nda (MKYK) olan ve Genel Lider Erdoğan’ın özel asistanlığı ve data koordinatörlüğünü üstlenen Zapsu, 2008’de etkin siyasi misyonlarından istifa ederek kurduğu Cuneyd Zapsu Danışmanlık A.Ş.’yle memleketler arası yatırım ve idare danışmanlığı hizmeti vermeye başladı. Kayıtlara nazaran UBER yöneticileri İstanbul’da Zapsu ve şirket yetkilisiyle bir yemek yedi. Görüşmede Zapsu’nun şirketi, Uber’in Türkiye pazarında işlerini kolaylaştıracak kilit bireyleri belirledi. Ayrıyeten 2015 seçimlerinin öncesi ve sonrasında gerçek bağlantı kanalları kurmaları için şirkete rehberlik edeceklerini söyledi.
Görüşmenin akabinde Aralık 2014’te Zapsu’nun danışmanlık firması Uber’e bir mutabakat taslağı gönderdi. Taslağa nazaran Zapsu, üç aylık lobi faaliyeti için ayda 50 bin dolarlık fiyat talep ediyordu. Üst seviye bir yönetici, “Fiyat çok yüksek lakin muhtemelen Türkiye’de nitekim büyümemizin tek yolu Cuneyd Zapsu üzere nüfuz sahibi birinin bizi değerli Türklerin radarına sokması” dedi. Lakin iki şirket fiyatta anlaşamayınca o devir resmi bir muahede olmadı.
Şimşek’le görüşme
Şubat 2015’te ise devrin Maliye bakanı Mehmet Şimşek’le görüşüldü. Şimşek’le görüşmenin hangi lobici ya da temaslar aracılığıyla olduğu sızan dokümanlarda belgisiz kaldı. Şimşek’in bu görüşmesi kamuya açık kaynaklarda da yer almadı. “Yenilikçilik ve şeffaflık yanlısı” olarak tanımladıkları bakan Şimşek’le görüşmenin “olumlu geçtiği” yazılan şirket notlarında Şimşek’in, Uber’in Türkiye’de faaliyet göstermesi konusunda “çok destekleyici” olduğu söz edildi.
Şirket notlarında şöyle dendi: “Bizden Gelir yönetimiyle görüşmemizi istedi. (Onlardan da Uber konusunda olumlu olmalarını talep etti.) Twitter yasasını incelememizi tembih etti. Uber, e-araç çağırma düzenlemeleri ve P2P hakkında bakana bir teklif sunacak.”
‘Babacanla yemek yediler’
Dönemin iktisattan sorumlu başbakan yardımcısı Ali Babacan’ın 2014’te Uber CEO’su olan Travis Kalanick ve şirket kurucusu Garrett Camp’le yemek yediği de Uber yöneticilerinin iç yazışmalarında ortaya çıktı. Üst seviye bir Uber yöneticisi, 30 Haziran 2016’da şirketin öteki bir üst yöneticisine yazdığı bir e-postada şöyle dedi: “Yemekte Türkiye eski başbakan yardımcısının yanında oturuyorum. Yaklaşık üç yıl evvel Travis ve Garrett’le yemek yediğini söylüyor. Rastgele bir kıymeti var mı? Şayet öyleyse, ondan bizim için ne yapmasını isteyebilirim?”
Diğer yönetici, ise şu karşılığı verdi: “Sanmıyorum ancak onunla sohbet etmeye bedel. İktisattan sorumlu eski başbakan yardımcısıydı, fakat aldığımız bilgilere nazaran Erdoğan’ın gözünden düştü ve son kabine değişikliğinde öbür bir bakanlık misyonuna atanmadı.”
Uber, Türkiye’deki stratejik paydaşlık planını ise hayata geçiremedi. Eylül 2015’teki yazışmalarda firmaların birçoklarının Türkiye’deki “gergin siyasi ortamdan ötürü ya da taksi bölümünü etkilemek istemedikleri için bu alanda bir iştirake sıcak bakmadığı” söylendi.
Eski büyükelçi Namık Tan’la 35 bin dolarlık sözleşme
Bunun üzerine yazışmalarda, Türkiye’de lisans almak için rastgele bir yasal yolun olmadığı, bu nedenle daha güçlü bir lobiciye muhtaçlık duyulduğu belirtildi. Uber’in Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’dan (EMEA) sorumlu bir yöneticisi, şunları dedi: “Birçok seçeneği tükettikten sonra, yasallaşma sürecinde bize takviye olacak gerçek kişiyi bulamazsak, bunun Türkiye’deki tüm operasyonumuzu tekrar gözden geçirmemize neden olacağını hesaba katmak zorundayız.”
Haberde, Cuneyd Zapsu, Mehmet Şimşek ve Ali Babacan’la bir sonuca varamayan Uber’in, bu konuşmadan yaklaşık bir ay sonra, lobi faaliyetlerine devam etmek için “kutuplaştırıcı bir siyasi figür olmadığını” düşündükleri ABD eski büyükelçisi Namık Tan ve ortağı, periyodun Türk Amerikan İşadamları Derneği Lideri Ekim Alptekin’le anlaştı. Tan ve Alptekin’in birlikte çalıştığı NT Danışmanlık firmasıyla aylık 35 bin dolardan üç aylık bir mukavele imzalandı.
Şirketin medya çalışmaları: Altaylı’nın yazıları
Uber, bu süreçte medya çalışmaları da yürütüyordu. İç yazışmalara nazaran teğe bir görüşmeler sonrası Hürriyet ve Sabah’ın ortalarında olduğu gazetelere şirket hakkında olumlu haberler yazdırıldı Ocak 2016’daki yazışmalarda ‘hükümete yakın gazeteci‘ olarak tanımladıkları Fatih Altaylı’nın da iki köşe yazısı kaleme aldığı belirtildi.
Başarısız oldu
Gelinen noktadaysa şirketin Türkiye’deki lobi faaliyetleri başarısız oldu. Kendi lehine yasal düzenlemelerin önünü açamayan Uber’e 16 Ekim 2019 tarihinde İstanbul 10’uncu Asliye Ticaret Mahkemesi kararıyla erişim manisi getirildi. Şirketin, turizm nakliyatı yetki dokümanlı araçları taksi olarak çalıştırması kanunlara alışılmamış bulundu. 2020’nin aralık sonunda ise İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 13’üncü Hukuk Dairesi’nin kararına nazaran yalnızca sarı taksilerle çalışmak suretiyle Uber’e getirilen erişim pürüzü kaldırıldı.
Şirket, beş ay önceyse İstanbul’da sekiz yolcu kapasiteli siyah taksileriyle tekrar hizmete başladığını duyurdu.
Uber Belgeleri
Uber’in sızdırılan kayıtları, şirketin dünyanın farklı ülkelerindeki kentlere girmek için savaşırken 2013 ve 2017 yılları ortasında kullandığı taktikleri ortaya koydu. “The Uber Files” İngiltere’nin önde gelen yayın kuruluşlarından The Guardian’a sızdırıldı ve Washington D.C. merkezli kar hedefi gütmeyen gazeteciler ağı olan Memleketler arası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu’yla (ICIJ) paylaşıldı.
Araştırma, 83 bin e-postayı içeren 124 binden fazla kayda dayanıyor. Bu kayıtlar ortasında e-postaların yanı sıra Uber’in üst seviye yöneticileri ortasındaki iMessage’lar ve WhatsApp yazışmaları, sunumlar, not defterleri, brifing notları ve faturalar yer alıyor. Evraklar, Uber’in dünya çapında agresif bir biçimde genişlediği periyot olan 2013’ten 2017’ye kadar uzanıyor. The Guardian ve ICIJ tarafından yürütülen ve 44 medya partneri ile paylaşılan proje üzerinde 29 ülkeden 180’den fazla gazeteci dört ay boyunca çalıştı.
Uber’iin, ICIJ’e ve DW Türkçe’ye açıklamasında “Uber bugün farklı bir şirket” denerek geçmişteki davranışlarının mevcut kıymetleriyle uyuşmadığı kabul edildi: “Beş yıl evvelki bu yanılgılar, çok sayıda hükümet soruşturmasına ve üst seviye birkaç yöneticinin iş akdinin feshine yol açtı.”
Uber sözcüsü Jill Hazelbaker’sa şunları söyledi: “Tabii ki birinci yaklaşımımız daha hassas olabilirdi, çok sayıda yanılgı ve yanlış adımlar içeriyordu. Büyüdükçe, hükümetlerle olan bağlantılarımızın hem kanunlara uygun hem de şeffaf olmasını sağlamak için, lobi faaliyetlerimiz için ek iç kontrol sistemleri geliştirdik.”
DW Türkçe’nin ulaştığı Ali Babacan ve Mehmet Şimşek sorulara cevap vermediği tabir edildi.
